Izvori podataka – Uvod
Podaci i informacije, kao osnovni gradivni elementi kriminalističke delatnosti, prikupljaju se preko „izvora“ informacija. Ovaj termin se upotrebljava da označi sve puteve koji vode do podataka. Prikupljanje podataka predstavlja osnovnu kriminalističku delatnost i shodno tome, sva dozvoljena, raspoloživa sredstva i metode treba da budu upotrebljene ka tom cilju.
U kriminalističkm radu se susrećemo sa različitim izvorima informacija. Široko je prihvaćena podela izvora na dve osnovne grupe: otvoreni izvori informacija i zatvoreni izvori informacija. pri čemu se, kao osnovni kriterijum za podelu koriste mogućnost i dostupnost izvora za prikupljanje informacija.
Otvoreni izvori informacija – najrasprostranjenija i najjednostavnija definicija otvorenih izvora jeste ona kojom se pod ovim izvorima podrazumevaju svi oni izvori informacija koji su javno dostupni. Kao što se može videti iz svih navedenih definicija, spektar izvora i informacija koje spadaju u okvir otvorenih izvora informacija je veoma širok i veoma raznovrsan. Glavni klasifikator ovih izvora (otvorenih izvora informacija) jeste da nema pravnog procesa ili tajnih tehnika koji su potrebni za prikupljanje informacija. Ovom prilikom ćemo navesti neke od otvorenih izvora informacija (naravno, spisak nije konačan i u većini slučajeva zavisi od znanja i mašte onoga ko prikuplja informacije):
– sve vrste medija: novine, časopisi, radio, televizija i sl.
– javni podaci: zvanični državni izveštaji, zvanični podaci kao što su budžet, demografski podaci, zakonodavne debate, konferencije za štampu, govori, izveštaji o uticajima na životnu sredinu, javno objavljene nagrade i sl .
zaednice na Web osnovi (sadržaj koji generišu korisnici): socijalno umrežavanje, sajtovi za razmenu video i dr. materijala, otvorene diskusije (bilo na forumima, prezentacijama, on–line diskusije o blogovima ili opšti razgovori).
posmatranja i izveštavanja: amaterski avio monitoring, radio i satelitski posmatrači (ovi poslednji su među mnogim drugim izvorima pružili značajne informacije koje nisu bile dostupne na drugi način – npr., satelitske fotografije visoke rezolucije na internet sajtu Google Earth proširile su mogućnosti otvorenih izvora u oblastima koje su ranije bile dostupne samo velikim obaveštajnim službama).
stručna i akademska (odnosno „siva“ literatura): konferencije, simpozijumi, profesionalna udruženja, akademski radovi eksperata u datoj materiji i sl.
naučna istraživanja i izveštaji;
geoprostorni otvoreni izvori: otvoreni izvori informacija često previde geoprostornu stranu, jer nisu svi otvoreni izvori u strukturisanom tekstu. Primeri geoprostornih izvora informacija uključuju zahtevne i sofisticirane mape (karte), atlase, navigacione podatke, vazduhoplovne navigacione podatke, geodetske podatke, podatke o životnoj sredini, komercijalne fotografije, geo-karakteristike terena, prostorne baze podataka i slične veb servise.
– javno pogovaranje;
katalozi;
– statističke baze podataka;
– baze podataka o ljudima, mestima, događajima;
– komercijalni prodavci informacija;
– „ronjenje u kontejneru“ („Dumpster diving“);[1]
– pretraživači sadržaja internet sajtova: Google; Yahoo; Bing; Scribid; Picsearch; Lycos; Ask; Yandex; Baidu; DuckDuckGo; Scirus i sl.
Zagovornici ističu mnoge prednosti otvorenih izvora informacija. Možda je najznačajnija prednost ovih izvora informacija pitanje troškova, s obzirom da je korišćenje ovih izvora znatno jeftinije od prikupljanja informacija korišćenjem zatvorenih izvora informacija. Na primer, korisne informacije se mogu pronaći u štampanim medijama, visoko kvalitetni snimci se mogu pribaviti pretragom sajta Google Earth. Otvoreni izvori informacija imaju i druge glavne prednosti. Najpre, informacije prikupljene korišćenjem otvorenih izvora su deljive. To zapravo znači da se prikupljene informacije, kako u „sirovom“ stanju, tako i one analizirane i pretočene u analitički produkt, mogu deliti kako unutar organizacije, tako i drugim organizacijama. Drugo, istraživačka praksa korišćenja otvorenih izvora informacija u odgovarajućem formatu može biti korišćena u pravnom postupku bez rizika izloženosti osetljivih kriminalističkih obrada. Zaista, korišćenje otvorenih izvora informacija predstavlja skoro nulti rizik u poređenju sa istragama u kojima su korišćeni npr. informatori ili druga prikrivena sredstva. Treće, otvorenim izvorima informacija se može pristupiti u svakom trenutku, eksploatisati i zatim deliti danonoćno. U tom smislu vrednost otvorenih izvora je višestruk. Najvažnije, otvoreni izvori imaju minimalni uticaj na ljudska prava i slobode. Četvrto, prednost otvorenih izvora informacija jeste da se mogu tražiti i prikupljati bez formalnog pravnog postupka, pa se sa pravom može zaključiti da prikupljanje informacija treba početi korišćenjem, pre svih, otvorenih izvora informacija, odnosno korišćenje otvorenih izvora informacija treba da predstavlja privi korak u liniji za prikupljanje informacija.
Iako ima brojne prednosti, otvoreni izvori nisu bez slabosti i ograničenja. Međutim, možemo opravdano zaključiti da prednosti korišćenja otvorenih izvora informacija daleko nadmašuju uočena ograničenja i slabosti. Za organizacije koje prikupljaju informacije, postoji mala verovatnoća da će otvoreni izvori ponuditi 100% rešenja za njihove informacione praznine. Takođe, problem sa kojima se korisnici otvorenih izvora informacija suočavaju je i preopterećenost informacijama. Filtriranje korisnih informacija iz „okeana“ informacija postaje sve teže i zahteva dodatno vreme. Ovo znači da bez obzira na razvoj informacionih tehnologija iste ne mogu zameniti ogroman napor koji je potrebno da ulože službenici i analitičari.
Zatvoreni izviri informacija predstavljaju izvor informacija koje se prikupljaju za policijsku svrhu i namenu, a za čije je prikupljanje pristup ograničeni i nisu dostupne široj javnosti. Zbog toga, zatvoreni izvor informacija će se najčešće naći u obliku strukturirane baze podataka. Zatvoreni izvori informacija su, u suštini, svi oni izvori koji nisu dostupni javnosti, odnosno, uključuju informacije koje su u informacionim sistemima, na osnovu Zakona o tajnosti podataka,[2] označene nekom od oznaka poverljivosti („državna tajna“, „strogo poverljivo“, „poverljivo“ i „interno“). Na prvi pogled, stiče se utisak da pristup zatvorenim izvorima informacija imaju samo policijske organizacije, iako to nije tačno. Pored ovih službi i drugi subjekti mogu imati ograničen pristup zatvorenim izvorima informacija. To je slučaj, na primer, u radu pravnih lica, preduzetnika i fizičkih lica koji vrše poslove iz oblasti delatnosti pružanja detektivskih usluga, koji imaju određeni poslovni odnos sa policijskim organizacijama, a koji prema odredbama Zakona o detektivskoj delatnosti,[3] mogu uz obrazloženi pisani zahtev od organa državne uprave zahtevati dostavljanje podataka iz određenih evidencija.
Kao posebna vrsta zatvorenih izvora inoformacija izdvajaju se oni izvori koje bi mogli svrstati u prikrivene (klasifikovane) izvore informacija (predstavljaju izvore kojim se prikupljaju informacije korišćenjem tehnika kojima se prate sve vrste komunikacionih signala i signala koji nisu komunikacioni, na primer, mera tajnog nadzora komunikacije i sl.). Prikupljanje informacija iz ovih izvora ne predstavlja uobičajenu delatnost u prikupljanju informacija za bilo koju kategoriju zločina, već samo onih najtežih i najsloženijih. Specifičnost takvog rada proizilazi iz činjenice da se ovakvim aktivnostima u prikupljanju informacija mnogo više zadire u privatnost lica prema kojima su usmerene, njihove Ustavom i zakonima garantovane slobode i prava, u odnosu na druge izvore informacija. Ovi izvori mogu biti korišćeni isključivo kada to razlozi istrage opravdavaju, na način proporcionalan težini i složenosti operacije i kada je takva delatnost neophodna.
Proizvod prikupljanja, obrade i analize informacija dobijenih iz zatvorenih izvora informacija, uprkos njegovoj velikoj vrednosti, koja pojačava kvalitet proizvoda, ostaje manje delotvoran zbog ograničenog širenja. Ovo, iz razloga zaštite izvora informacija, ali i zaštite pojedinačnih prava i sloboda lica, obuhvaćenih takvom informacijom.
Najčešće, zatvoreni izvori informacija u agencijama za primenu zakona su: kriminalističko-obaveštajni sistem, baze podataka agencija za sprovođenje zakona (Jedinstveni informacioni sistem – JIS; AFIS (Automatic Fingerprints Identification System); sistem za prepoznavanje lica na osnovu fotografije – FIIS; elektronski dnevnik događaja; informacioni sistemi koje vode policijske organizacione jedinice za kontrolu prelaska državne granice i dr.), informacije prikupljene u kriminalističkoj kontroli i obradi, baze podataka drugih državnih organa, organizacija i institucija (informacioni sistemi Uprave carina, Vojske RS, Bezbednosno-informativne agencije, Uprave za sprečavanje pranja novca, evidencije javnih tužilaštava, sudova i inspekcijskih organa i sl.), prijave fizičkih i pravnih lica, informacije o tekućim kriminalističkim istragama, informacije dobijene putem međunarodne razmene podataka i dr., informacije dobijene od Interpola, Europola ili drugih međunarodnih organizacija ili policija drugih država i sl.
Informacije kao predmet kriminalističke delatnostise mogu se prikupljati samo i isključivo u svrhu policijskog posla. Većina razvijenih policijskih organizacija su za ove potrebe razvile konktena uputstva i smernice koje se tiču policijskih informacija i svrhe njihovog prikupljanja. Kod nas, odgovor na ova pitanja, odnosno definisanje policijskih poslova i određenje koje su to policijske informacije pruža Zakon o policiji,[4] koji u članu 30 reguliše policijske poslove. Tako, policijske informacije su one koje su potrebne za sledeće policijske svrhe:
– zaštita života i imovine;
– sprečavanje, otkrivanje i rasvetljavanje krivičnih dela, prekršaja i drugih delikata;
– otkrivanje i hvatanje izvršilaca krivičnih dela i prekršaja i drugih lica za kojima se traga i njihovo privođenje nadležnim organima;
– održavanje javnog reda;
– poslovi u vezi sa državnom granicom;
– izvršavanje drugih zadataka utvrđenim zakonom i podzakonskim aktom, donetim na osnovu ovlašćenja iz zakona.
U naučnoj i stručnoj literaturi, a koja za predmet interesovanja ima kriminalističku delatnost, moguća je podela infomacija prema različitim kriterijumima. Potrebama ovog rada čini se prikladnom podela informacija na dve grupe. Prva grupa je zasnovana na sledećoj podeli infomacija: 1) kriminalističke informacije nastale pre događaja; 2) kriminalističke informacije na mestu događaja, i 3) kriminalističke informacije povodom događaja. U drugoj grupi su takođe tri vrste infomacija: prvu vrstu čine informacije koje nam daju saznanja o prošlosti, dakle o istoriji kriminalnog događaja, kriminalnog miljea i sl; drugu vrstu čine informacije koje nam daju saznanja o sadašnjem stanju u kriminalnom miljeu ili kriminalnim delatnostima; treću vrstu čine informacije koje nam daju saznanja o budućem trendu kriminalnih delatnosti.
Pored već više puta isticanog značaja informacija za kriminalističku delatnost, na ovom mestu se moramo kratko upoznati i sa onom drugom „tamnom― stranom informacija, a to je dezinformacija. Ovo se pre svega odnosi na izvore informacija koji sa određenom namerom svesno obmanjuju službenike. Sam pojam možemo definisati kao: zlonamerno pogrešno i lažno objavljivanje ili obaveštavanje. Dezinformacija može biti aktivna i pasivna. Pod aktivnom dezinformacijom podrazumevamo namerno pružena obaveštenja koja su lažna i imaju nečasne motive. Pasivna dezinformacija se sastoji u tome da se obaveštenja o kriminalnoj delatnosti ne pružaju, već se činjenice o takvoj delatnosti namerno prećutkuju, čime se postižu isti ciljevi kao kod aktivne dezinformacije.
Ključna osobina informacije je njena vrednost, te u tom kontekstu se tumače sve ostale osobine informacije. Takvu vrednost ne možemo tačno izmeriti, ali se uopšteno može reći da su vredne one informacije koje su raspoložive u pravo vreme, koje su vezane i koje se odnose na aktuelne pretnje, i koje su tačne i pouzdane. Na osnovu toga, može se reći da su osnovni kriterijumi vrednosti informacije sledeći:
– pravovremenost i aktuelnost;
– relevantnost;
– tačnost i pouzdanost;
Pravovremenost i aktuelnost – su vremenske dimenzije informacije. Pravovremenost znači da je informacija raspoloživa onda kada je potrebna. Informacija ima najveću vrednost ako je raspoloživa onda kada je potrebna za rešavanje problema. Ako je informacija raspoloživa sa zakašnjenjem, njena vrednost se bitno umanjuje.
Relevantnost – kao najvažnija osobina informacija ističe se njihova relevantnost, što se može opisati kao pogodnost informacije korisničkim potrebama. Relevantnost informacija je u predispoziciji da omogući razumevanje problema. Ona je veća ako omogućava višedimenzionalni pogled na aktuelni problem. Informacije bez konteksta i veze sa drugim relevantnim informacijama su manje vredne, tj. ukupna vrednost skupa povezanih informacija veća je od prostog broja njihovih pojedinačnih vrednosti.
Tačnost, preciznost i pouzdanost – među bitna svojstva informacije spadaju preciznost, tačnost i pouzdanost. Tačnost informacije je odnos sadržaja informacije naspram događaja na koji se odnosi. Informacija je tačna ako nema odstupanja njenog sadržaja od stvarnog stanja. Preciznost informacije je mera tačnosti informacije, odnosno relativno dopušteno odstupanje od stvarnih vrednosti. Pouzdanost informacije je mera njihove istinitosti, koja se može iskazati kroz nivo verovatnosti njene tačnosti.
Ono što je najbitnije istaći u ovom delu jeste neophodnost da pristup u prikupljanju informacija, krase tri najvažnije osobine: proaktivnost, ofanzivnost i tajnost (konspirativnost), a sve u skladu sa opštim standardima zaštite sloboda i prava građana. Proaktivnostu prikupljanju informacija označava delatnost službenika koja se odvija u kriminalnom pretpolju, sa nastojanjem da se bude prisutan na terenu i dobro obavešten o svim pretnjama bezbednosti u datoj sredini, a sa ciljem predupređenja kriminalnih aktivnosti. Ofanzivnostu prikupljanju informacija znači da se ne sme biti pasivan u takvoj delatnosti, tj. ne sme se dozvoliti da se informacije o kriminalnim aktivnostima prikupljaju sporadično ili čekati da one dođu same. Činjenica je da se najteže vrste kriminala preduzimaju prikriveno. Tajnost (konspirativnost) preduzimanja podrazumeva delatnosti u prikupljanju informacija iz svih izvora koje karakteriše tajnost preduzimanja.
Prikupljanje podataka od oštećenog
Oštećeni i žrtva se prepoznaju kao pasivni subjekt krivičnog dela, odnosno kao lica povređena ili oštećena krivičnim delom. Pritom, žrtva je lice na kome je (prema kome je) preduzeta radnja izvršenja krivičnog dela (lice lišeno života ili izloženo patnji ili mu-čenju, pasivni subjekt delikta nasilja, saobraćajne nezgode ili drugih akcidentnih situaci-ja), a oštećeni je nosilac (titular) dobra koje se štiti i koje je povređeno ili ugroženo kri-vičnim delom (može biti ne samo fizičko, već i pravno lice). Lica koja su oštećena krivičnim delom su, po pravilu, veoma značajan i, uz to, realativno pouzdan izvor podataka. Isti oni razlozi koji utiču da lice oštećeno krivičnim delom, odnosno njegova žrtva, ne prijave delo, mogu uticati i na njihovu uzdržanost i odsustvo saradnje tokom razgovora (strah od osvete ili izlaganja poruzi i osude sredine, zbog mogućeg nastupanja drugih štetnih posle-dica, iz osećanja krivice ili sramote, usled verovanja da je mogućnost otkrivanja učinioca i njegovog izvođenja pred sud jako mala i sl.). Treba međutim, imati na umu i to, da ova lica lažnim prijavljivanjem i davanjem lažnih, odnosno netačnih iskaza mogu, ukoliko im se nekritički veruje u sve što iskazuju, pogrešno usmeriti, pa čak, i paralisati rad organa otkrivanja.
Nepotpuni i konfuzni su naročito iskazi žrtve koja je napadnuta iznenada, odnosno u uslovima smanjene vidljivosti, i koja se, i u vreme obavljanja razgovora, nalazi u teškom psihičkom stanju. Posebno psihičko stanje u koje može zapasti oštećeni – žrtva (preplavljenost osećanjima povređenosti, utučenosti, manje vrednosti, nemoći, stida, sopstvene odgovornosti za ono što se desilo i sl.), zahteva odgovarajući nastup službenog lica, kojim će, uz maksimalnu strpljivost, sagovornik najpre biti smiren, a tek potom će se pristupiti razgovoru o događaju (posebno treba voditi računa da se ne isprovociraju, odnosno da se na odgovarajući način umanje psihičke neugodnosti koje proizilaze iz razgovora o detaljima izvršenja). Službeno lice treba da povrati psihološku sigurnost lica, da ga uveri u svoju dobronamernost, spremnost i sposobnost da mu pomogne, kao i potrebu saradnje u cilju zaštite sopstvenih interesa.
Tokom pripreme i pri vođenju razgovora sa starijim osobama na umu se mora imati i to da usled starenja organizma u poznijem životnom dobu čoveka, dolazi do promena u gotovo svim životnim funkcijama: smanjuje se osetljivost čulnih organa, gubi se interesovanje za brojne pojave, smanjuje se sposobnost koncentracije, intelektulani procesi se više ne odvijaju na ranijem nivou, učestalije se javljaju različite bolesti, umor brže nastupa i sl. Pod uticajem takvih okolnosti, čak i kvalitetno zapaženi sadržaji, a posebno detalji, brže se zaboravljaju. Pored toga, kod određenog broja starih lica može da se javi nezainteresovani za pojave oko sebe, uz izraženu nepoverljivost, sumnjičavost, nervozu, nepristupačnost, tvrdoglavost, ponekad čak i sa egocentričnim i agresivnim stavom prema okolini, punim ironije, prezira i nipodaštavanja svega. S druge strane, neka od ovih lica su tiha i mirna, poprimaju osećaj manje vrednosti, beskorisnosti, odbačenosti, gube samopouzdanje, postaju sugestibilna i lako padaju pod tuđi uticaj. Prilikom razgovora sa starim licima treba imati puno strpljenja i pažnje, a službeno lice im se mora, pre i u toku razgovora, obraćati sa dužnim poštovanjem. U tom cilju se i vreme, mesto i način obavljanja razgovora, češće nego inače, određuju u skladu sa željom starijeg lica. Potrebno je, zbog toga, neprestano imati na umu da je veoma teško uspostaviti neposredan i prisan kontakt sa starim licem, ukoliko komunikacija bude unapred narušena nepoštovanjem njihove ličnosti (npr. ostavljanjem da dugo čekaju pred vratima, slobodnijim ponašanjem sa drugim službenim licima ili građanima u njihovom prisustvu, oslovljavanjem rečima „čiča“, „matori“ i sl.). Uspešnost vođenja razgovora i kvalitet iskaza starijih lica umnogome zavisi i od toga u kojoj meri je pokazano razumevanje za njihova emocionalna stanja, i činjenicu da se fizički brže zamaraju, odnosno da češće imaju različite tegobe i bolove.
Prikupljanje podataka od građana i javnim pogovaranjem
U okviru svojih redovnih aktivnosti, službena lica dolaze do korisnih podataka u kontaktima sa građanima, ali često i tzv. javnim pogovaranjem.
Pod javnim pogovaranjem u kriminalistici se podrazumeva pronošenje vesti da je izvršeno određeno krivično delo za koje se goni po službenoj dužnosti, ili da je određeno lice izvršilac nekog krivičnog dela, a da sepri tom ne zna da li je to tačno i od koga vest potiče. Javno pogovaranje podrazumeva širenje glasina u narodu, na primer, da nepoznato lice u gradu napada i siluje žene po liftovima ili da određeni lekar prima mito.
Javno pogovaranje može da bude tačno ili netačno, odnosno ponekad može samo neki njegov deo da bude tačan. Na drugoj strani, vest koja se prenosi javnim pogovaranjem neminovno trpi izmene, iskrivljavanje i dodavanja u odnosu na početnu informaciju (svako po nešto doda informaciji pre nego što je prosledi dalje). U životu se dešava da pogovaranje, koje u osnovi ima realnu podlogu, prenošenjem bude izmenjeno do neprepoznavanja, gubeći, pri tome, sadržaj i verodostojnost.
Službena lica moraju da „osluškuju“ javna pogovaranja, a ukoliko se ustanovi da je javno pogovaranje tačno, ne treba po svaku cenu tragati za njegovim izvorom. Izvor informacije u velikim sredinama je teško otkriti. Najjednostavniji postupak otkrivanja izvora javnog pogovaranja sastoji se u tome da se poslednje lice u lancu, od koga se čula informacija, ispita od koga je ono čulo vest i o njenom sadržaju, pa se zatim traga za prethodnim prenosiocima informacije, sve do prvog izvora.
Proveravanje verodostojnosti vesti vrši se pažljivo i diskretno, tako dase ne da povoda zaintenzivnija prepričavanja i eventualno ne nanese šteta licu na koje se takve vesti odnose.
Prikupljanje podataka putem medija
Prikupljanje podataka putem medija u novije vreme zauzima značajno mesto u obaveštajnoj praksi. Za ovu vrstu izvora informacija koristi se naziv otvoreni izvori (Open Source).
Danas je u javnim izvorima informacija dostupan gotovo svaki segment svakodnevnog života, povećavajući kako količinu, tako i dostupnost ovih informacija. Ovo je doprinelo širokom priznavanju otvorenih izvora informacija, te su neke procene da oni u modernim bezbednosnim službama obezbeđuju 80% informacija za stvaranje obaveštajnih produkata.
Otvoreni izvori informacija su često imali drugorazredni status u obaveštajnom svetu, pre svega zbog pretpostavke da informacije o određenim licima, stvarima ili uslovima koji se mogu označiti kao potencijalna pretnja, odnosno njihovim namerama, karakteristikama ili ponašanjima, ne mogu biti dostupne u otvorenim izvorima. Protiv ove predrasude možemo navesti najmanje šest razloga:
– prvo, pojedinci ili grupe koji predstavljaju pretnju (bilo zbog svojih ekstremističkih ideologija, podržavanja nasilja i sl.), obično žele da podele svoja uverenja i ciljeve, pre svega sa namerom da druge ubede u svoja uverenja. Oni često ostavljaju takve podatke na internet sajtovima, štampi, elektronskim medijima;[5]
– drugo, kriminalci uglavnom koriste internet kao instrument koji im pruža anonimnost prilikom saobraćaja u kriminalnim delatnostima. Oni mogu sa lakoćom stići do teritorije bilo koje zemlje i njenog tržišta iz inostranstva, a prilikom čega mogu i koristiti tehnike koje bi otežale njihovo pronalaženje;
– treće, određene vrste informacija koje mogu biti od koristi u kriminalističkoj delatnosti, uključujući i informacije koje dovode do identifikacije pojedinaca, dostupne su u otvorenim izvorima informacija. To iz razloga jer politika, zakoni ili drugi propisi u pojedinim državama dozvoljavaju onom ko ih poseduje da ih prikaže javno. Na primer, pojedine javne baze podataka sadrže informacije o registrovanim automobilima, imovinskom vlasništvu, biračkom spisku, seksualnim prestupnicima, platama zaposelnim u javnom sektoru, kao i širok spektar informacija za koje pojedinac nema (ili ima vrlo malo) mogućnosti kontrole za njihovo javno prikazivanje;[6]
– četvrto, ljudi žele da određene (selektovane) informacije budu javne. Do ovoga može doći iz više razloga: telefonski brojevi (imenik), registri poslovnih subjekata i adrese, razni izveštaji istraživanja, marketinške studije i sl., su samo neki od primera. Ne samo da se može izvršiti uvid u pojedinačne informacije, već se može dobiti iznenađujuća količina novih znanja kada se ukupnost takvih informacija analizira;[7]
– peto, druge agencije koje nisu u okviru agencija za sprovođenje zakona, kao što su medijske agencije ili udruženja koja zastupaju određene grupe (interese), mogu da obavljaju određena istraživanja (istrage) koje u tom slučaju postaju otvoreni izvori informacija. Ovi izvori mogu da daju lične podatke, opise ponašanja (delatnosti), lične odnose, aktivnosti određene grupe kao i opis incidenata, kako bi zadovoljili cilj ili razlog njihovog postojanja;[8]
– šesto, informacije često bivaju otvoreno dostupne zbog nepažnje pojedinaca. Na primer, političari (ili drugi pojedinci) mogu dati neprijatnu izjavu pred mikrofonom ili kamerama na javnom mestu, ili lične prepiske sa informacijama na nekim od internet blogova. U ovim slučajevima, vredne informacije se mogu koristiti u kriminalističkoj delatnosti i često su dostupne putem otvorenih izvora informacija.
Kao što je slučaj sa bilo kojom informacijom, prikupljenom u kriminalističko-obaveštajnom procesu, od suštinskog značaja je da se informacije, prikupljene iz otvorenih izvora procene u pogledu pouzdanosti izvora i verodostojnosti informacije. Ovo svakako nije jednostavno, s obzirom da u masi takvih informacija sigurno da ima onih koje su netačne, postavljene radi obmane, ali i iz senzacionalističkih motiva. Takođe, da sve nije baš tako jednostavno i bez ikakvih smetnji u prikupljanju i analizi informacija iz otvorenih izvora, moramo reći da se službenici i analitičari suočavaju sa nekoliko prepreka u efikasnijem korišćenju medija kao otvorenih izvora informacija. Neke od takvih prepreka jesu: ne dovoljna stručnosti iz ove materije; lična pristrasnost protiv otvorenih izvora informacija; trening – službenicima i analitičarima često nedostaje obuka koja je neophodna da bi se efikasnije koristili otvoreni izvori informacija; internet u radnom prostoru: nepoznati broj (ali prema proceni ne mali) službenika i analitičara i dalje nemaju pristup internetu sa računara u radnim prostorijama; količina podataka: u potrazi za informacijama iz otvorenih izvora, službenici i analitičari će se suočiti sa ogromnim obimom informacija. Identifikovanje, procenjivanje i analiziranje takvih informacija zahteva puno vremena i značajne resurse u ljudstvu; alatke: potreba za efikasnijim analitičkim alatkama; „eho“ efekat: takav efekat se javlja kada više medija prenosi (čini dostupnim) istu vest (informaciju); jezik izvora – rikupljanje informacija u kriminalističkoj delatnosti je aktivnost koju službenici i analitičari često sprovode prilikom istraživanja kriminalnih delatnosti organizovanih kriminalnih grupa, a koje često imaju prekograničnu dimenziju. Tako, u praksi se često izostavljaju informacije iz otvorenih izvora iz razloga što službenici i analitičari ne poznaju konkretan jezik kojim otvoreni izvor prenosi informacije.
Prikupljanje podataka iz evidencija državnih organa
Prikupljanje podataka iz evidencija državnih organa preduzima se u onim slučajevima kada se osnovano može pretpostaviti da se informacije za policijske svrhe mogu pronaći u poslovnim knjigama, knjigovodstvenoj i drugim evidencijama državnih organa. Ovo značajno ovlašćenje organi unutrašnjih poslova mogu preduzeti na osnovu zahteva nadležnog javnog tužioca, ali i samoinicijativno u sklopu tzv. potražnih mera i radnji definisanim članom 286 Zakonika o krivičnom postupku. Prikupljanje podataka iz evidencija državnih orgna se može preduzeti na dva načina: neposredno, tj. okularnim pregledom odreženih dokumenata, uvidom u poslovne knjige i druge evidencije, ali i posredno, pisanim zahtevom za dostavljanje podataka iz evidencija (izvod iz evidencije, fotokopija evidencije i dr.). U slučaju da postoji opasnost od uništenja (pre svega namernog), zatim sumnje da će podaci biti sklonjeni ili preinačeni, blagovremeno se preduzima neposredni uvid u takve evidencije uz prisustvo odgovornog lica.
Svakako, s obzirom na to da se radi o dokumentaciji državnih organa, ovu radnju treba preduzeti na način da njihova prava i radne obaveze, kao ni njihov autoritet ne budu narušeni. Ovo se posebno odnosi na aktivnosti drugih subjekata koji su prema ovlašćenjima na osnovu zakona ovlašćeni da prikupljaju podatke iz evidencija državnih organa (to je slučaj, na primer, sa detektivskom delatnošću).
Ovu radnju treba razlikovati od pretresanja kao dokazne radnje. Međutim, u slučaju sumnje da su evidencije i podaci u njima uništeni, sakriveni ili odbačeni, pristupiće se pretresanju ili će se preduzeti druge operativno-taktičke mere i radnje s ciljem njenog pronalaženja.
Prikupljanje podataka praćenjem – osnovi taktike
Ova posebna istražna radnja može da bude od bitnog značaja za otkrivanje krivičnog dela, učinioca i obezbeđenje ličnih i materijalnih dokaza. Primena ove radnje može dovesti i do otkrivanja krivičnog dela i učinioca, odnosno hvatanja učinioca pri izvršenju krivičnog dela (delicto in flagranti), do hvatanja učinilaca pri podeli protivpravno pribavljene imovinske koristi, do otkrivanja saučesnika, do pronalaženja sredstava izvršenja krivičnih dela i predmeta pribavljenih krivičnim delom, do utvrđivanja boravišta i prebivališta, mesta sastajanja i pravca kretanja lica koja su obuhvaćena tajnim praćenjem, do pronalaženja tragova u vezi sa krivičnim delom, do otkrivanja lica koja se nalaze na višem hijerarhijskom nivou u organizovanom kriminalnom delovanju, kao i do prikupljanja drugih korisnih informacija u vezi sa kriminalnom delatnošću. Pored represivnog, može ostvariti i preventivni efekat, odnosno primenom ove radnje može se sprečiti izvršenje nakog drugog krivičnog dela.
Praćenje se sastoji u tajnom sleđenju i osmatranju lica sa ciljem da se zapaze, upamte i fiksiraju određene, kriminalistički i krivičnoprocesno relevantne činjenice, i u kriminalističkoj praksi može da se preduzima kao opšta-operativno taktička mera i radnja, odnosno kao radnja dokazivanja. Praćenjem se, sa mnogo više izvesnosti, mogu ostvariti mnogobrojni ciljevi operativnog rada, od kojih, kao najčešće, treba pomenuti:
– utvrđivanje veza i kontakata praćenog lica sa drugim licima;
– utvrđivanje identiteta praćenog lica, odnosno lica sa kojima ono kontaktira;
– otkrivanje saučesnika praćenog lica;
– uočavanje primopredaje predmeta krivičnog dela;
– pronalaženje predmeta krivičnog dela;
– pronalaženje lica za kojim se traga (učinioca krivičnog dela, odnosno žrtve);
– sprečavanje praćenog lica da izvrši krivično delo i njegovo hvatanje na delu;
– utvrđivanje mesta boravka i otkrivanje tajnih skloništa i skrovišta lica koje se prati, kao i lica sa kojima praćeni stupa u kontakt;
– pribavljanje i provera podataka značajnih za pripremu, planiranje i preduzimanje dru-gih mera i radnji represivnog karaktera (lišenja slobode, blokade, racije, zasede, privreme-nog oduzimanja predmeta, pregleda i pretresanja lica, stana i ostalih prostorija, prevoznih sredstava, slobodnog prostora);
– uočavanje stvarnih aktivnosti, sklonosti i navika praćenog lica, značajnih za otkri-vanje i rasvetljavanje kriminalne delatnosti povodom koje se postupa;
– proveravanje rada operativne veze.
Uprkos tome što ne predstavlja stalan metod rada, praćenje se, s obzirom na široke mogućnosti primene, često koristi u praksi po odobrenju rukovodstva. Prvi zadatak koji ekipa za praćenje mora da reši se sastoji u tome da iz mnoštva lica koja izlaze iz određenog objekta, ili se pojavljuju na određenom mestu, prepozna lice – objekat praćenja, neposredno ga prihvati, tj. preuzme, i otpočne, odnosno nastavi praćenje. Taj cilj može biti ostvaren na osnovu filmskog snimka ili fotografije, na osnovu pribavljenog ličnog opisa, na osnovu diskretnog pokazivanja poverljivog lica, na osnovu ličnog poznavanja lica koje treba pratiti (podrazumeva se, naravno, da praćeno lice ne sme da poznaje službeno lice koje vrši radnju), odnosno kombinacijom navedenih načina.
Uprkos tome što je taktika praćenja veoma složena, i što zahteva prilagođavanje speci-fičnostima svakog pojedinačnog slučaja, osnovni postulati važe za sve ili većinu situacija. Realizacija praćenja podrazumeva ne samo uočavanje, već i foto i video dokumentovanje relevantnih okolnosti, kao i izveštavanje o njima (tokom vršenja radnje i neposredno nakon njenog okončanja, odnosno periodično, ako se praćenje preduzima u dužem vremenskom periodu).
Brojne specifičnosti koje se vezuju za realizaciju osmatranja i praćenja prepoznate su i od strane zakonodavca koji je u Zakoniku o krivičnom postupku, kao posebnu radnju dokazivanja predvideo i tajno praćenje i snimanje (čl.171-173).
Prikupljanje podataka osmatranjem – osnovi taktike
U kriminalističkoj praksi osmatranje se preduzima u odnosu na određena lica, određene objekte i prostor kao opšta operativno-taktička radnja ili, pak, kao radnja dokazivanja sa ciljem da se percepcijom dođe do saznanja o krivičnim delima i njihovim učiniocima, pa da se u skladu sa tim preduzmu mere sprečavanja i suzbijanja konkretne kriminalne delatnosti, ukoliko ona nastupi. Ova radnja se često primenjuje u kombinaciji sa drugim merama (na primer, zasedom, lišenjem slobode, tajnim fotografisanjem i snimanjem i sl.).
Po načinu vršenja, osmatranje može biti stalno (opšta opservacija) i privremeno (specijalno).
Stalno osmatranje, ili opšta opservacija, predstavlja stalni metod u radu svih ovlašćenih radnika organa unutrašnjih poslova. Premda ne zahteva posebnu pripremu i planiranje, uspešno vršenje stalnog osmatranja pretpostavlja postojanje određenih ličnih kvaliteta ovlašćenih službenih lica, razvijenu sposobnost zapažanja i logičkog zaključivanja, kao i njihovu zainteresovanost za posao. Naročit doprinos uspešnom sprečavanju i suzbijanju kriminalne delatnosti daju radnici policije koji su dobri poznavaoci prilika na određenom području i u određenoj oblasti kriminalnog delovanja, a koji, uz to, znaju lica sklona delikventnom ponašanju, kao i delinkventsku taktiku uopšte, a posebno onu koja se koristi pri izvršenju pojedinih krivičnih dela.
Jedna od osnovnih karakteristika specijalnog (privremenog) osmatranja se ogleda u činjenici da se ono, u cilju realizacije konkretnih operativnih zadataka, a nakon temeljne pripreme i detaljnog planiranja, vrši konspirativno (tajno), od strane odabranih i obučenih lica koja su snabdevena adekvatnim tehničkim sredstvima. Planom treba precizirati mesto na kojem će radnja specijalnog osmatranja biti vršena, vreme njenog početka i trajanja, službena lica koja će ga vršiti, njihova konkretna zaduženja, sredstava koja će biti korišćena, kao i način postupanja u slučaju nagle promene situacije. S obzirom da preduzimanje specijalnog osmatranja podrazumeva prikriveno raspoređivanje i delovanje službenih lica, posebnu pažnju bi trebalo posvetiti izboru mesta sa kog će ono biti vršeno (osmatračka baza), odnosno postupanju koje će duže zadržavanje lica na otvorenom prostoru činiti logičnim. Izabrana osmatračka baza treba da obezbedi prikriven raspored službenih lica, dobru preglednost i mogućnost korišćenja potrebnih tehničkih sredstava (za obavljanje i dokumentovanje osmatranja, kao i za održavanje veze).
Način na koji će službenici preduzeti meru osmatranja, zavisi od toga u kojoj su meri operativne potrebe i sve navedeno uskladiti sa kreativnošću (na primer, ukoliko je reč o privremenom osmatranju ono se može vršiti i iz specijalno podešenih vozila koja spolja mogu biti kamuflirana – taksi, dostavna vozila i sl., a tako da se iz njih može, na skriven način, osmatrati, fotografisati ili snimati). Za ispunjenje cilja ove mere od presudnog značaja su telekomunikacioni sistemi (sredstva veze za komuniciranje lica koja učestvuju u preduzimanju ove mere), ali i optičko-tehnička sredstva (za kvalitetnije osmatranje i fiksiranje – beleženje).
Advokat Zoran J. Minić
lawofficeminic@gmail.com
[1] Postoji stara izreka da je „Đubre jednog čoveka blago za nekog drugog čoveka„. To je svakako tačno u obaveštajnom svetu. Ova metoda prikupljanja informacija predstavlja aktivnost službenika bezbednosnih službi kojom se u prikupljaju i analiziraju informacije koje su prikupljene iz odpadaka koje određena lica bacaju u kontejnere (kante za otpatke i sl.). Ovakav način prikupljanja informacija nije ilegalan, i u većini država se smeće tretira kao napuštena i slobodno dostupna stvar. Upravo iz razloga što je neko odbacio bilo koju vrstu otpadaka ne postoji očekvanje privatnosti ili zadržavanja vlasništva nad bačenim stvarima. „Ronjenje u kontejneru“ je prepoznativ način rada savremenih obaveštajnih službi i prema praktičnim iskustvima obaveštajaca, stavke odbačene od njihovih vlasnika mogu biti dragocene informacije (tako, u ovim izvorima se mogu pronaći razni pisani dokumenti; elektronski čuvari informacija – diskovi, fleš memorije, hard diskovi; rokovnici; imenici i sl.). Takođe, pored obaveštajnih službi, ovoj metodi posežu i privatna lica, ali i neke strane organizacije koje žele prikupiti informacije ili materijal na ovaj način. Svesni ovakvog rizika, mnogi pojedinci, ali pre svega kompanije regulišu proceduru odlaganja otpada. „Ronjenje u kontejneru“ (e.“Dumpster diving„), naziv je dobio od najpoznatijeg Američkog komercijalnog proizvođača kanti Dumpster.
[2] Zakon o tajnosti podataka („Sl. glasnik RS“ broj 104/2009);
[3] Zakon o detektivskoj delatnosti („Sl. glasnik RS“ broj 104/2013);
[4] Zakon o policiji („Sl. glasnik RS“ broj 6/2016)
[5] Na primer, videti medijski fajl podrške za Svetski Džihad (e. World Jihad) na sajtu: www.memri.org ili zvanični časopis ISIS – tzv. Islamske države „Dabik“ (Dabiq);
[6] Na primer, pretraga biračkog spiska Republike Srbije (dostupno na iternet sajtu Ministarstva pravde i državne uprave: www.drzavnauprava.gov.rs/electoralroll.php).
[7] Na primer, pretraga registra privrednih subjekata na internet sajtu Agencije za privredne registre (dostupno na internet sajtu: www.apr.gov.rs).
[8] Na primer, priče (reportaže) televizije B92 – emisije „Insajder“ o zloupotrebama i donošenju loših odluka u javnim preduzećima u Republici Srbiji (kao što su zloupotrebe u rudarskom basenu Kolubara nakon kojih su sprovedene opsežne istrage i utvrđene brojne zloupotrebe). Dostupno na internet sajtu: www.b92.net/insajder/arhiva/serijali.php